MUNICIPALITY OF DINGRAS, Historical Data
[Note to the reader: Inasmuch as the transcriber of this document is not Ilocano, there is low confidence in some parts of the transcription, particular where words in the original document were blurred by thick typewriter ribbons or misspelled by the original typist.]
[Cover Page]
HISTORY AND CULTURAL LIFE
OF
DINGRAS, ILOCOS NORTE
[p. 1]
TI PUNGANAY TI NAGAN TI ILI
NGA DINGRAS
(Sarsarita Idi Ugma)
DING KEN RAS
Idi un-unana nga aldaw adda dua nga pagarian [torn]
nga taeng wenno ili. Saan pay nga managan Dingras idi. Meysda ti adda iti deppaar nat' abagatan isu a pagarian daydi magdindinamag ti kinamaingelna, ni Datu Naslag. Ni met Datu Allawigan ti bangir nat' amianan iti baliw ti carayan Padsan. Meysa met idi nga pagtamdan ti kinamaingel ni Datu Allawigan.
Nabara ti panagguinura daguitoy dua nga pagarian. Mansanan nga maararamid ti panagkinkinnayaw daguitoy. Ito bonggoy ni Datu Naslag adda malalaki nga agcabanuag, ni Ras, anac ti nasao nga datu.
Iti meysa nga aldaw, napanunut ni Ras ti mapan aganup ti ugsa agraman ti buyot na. Naaramid ti panaganap iti meysa nga bakir ng adda iti nagbedngan daguiti nasao nga pagarian. Naricut nga pinanunot ni Datu Naslang ti panangpalubosna iti anaena nga mapan iti pangguepna ta capigsa idi ti panagcayao da iti [torn]
ngirnat' amianan. Nupay no casta, gapu iti rugao ti malalaki [torn]
anacna saan nga nacapagkitakit gapu iti panangitansitnan [torn]
natured ti anacna. Nagtuloy ngarud da Ras ken daguiti [torn]
Idi ta addada iti ngalay ti dalan iti [torn]
bangir ti masamec nga cabakiran, napagasatan ni Ras [torn]
iti meysa nga papungel nga usa nga saraan. Sinurutna [torn]
kinamat ngem dina naabutan. Nacadanon ni Ras iti [torn]
ngan daguiti dua nga pagarian. Simken ken ni Ras [torn]
gapu iti casigudan nga guranguga daguiti [torn]
[p. 2]
cadua nga bonggoy. Sinipsiputanna latta nga sigagagar ti panagballasiw ti ugsa iti carayan a nagturong iti amianan. Idi nga sipsiputanna, nasuled daguidi matana iti maysa nga dayag na inguet pusacsac. Madama idi nga agalala wenno agpurpuros cadaguiti napusacsac nga sabsabong iti iguid nat' amianan ti carayan, nga saan nga nasinga ngan pulos cadaguiti dir-i daguiti agananup.
Nangala met ni Ras cadaguiti napupudao nga sabsabong nga inguet banglo na, ket incabil na ida iti mordong ti panana ket impatayab na ida. Nagdisso iti sango ti balasang.
Ding ti nagan ti balasang, tampoc ti bangirnat' amianan ken anac ni Allawigan. Incarasna daguiti matana nga casla sumapdapol iti nagasat nga nangipatayab daguitoy kencuana. Nakitana ti meysa nga nataer nga baro, ni Ras iti bangir ti carayan. Dagus nga pinidut ni Ding daguiti sabsabong, inaguepna ida, sana impayapay ida nga si-isem ken ni Ras nga casla nailabag iti bagir ti carayan. Napalaus nga pannacabongon idi ni Ras iti ragsac ken tarumpingay.
Mata ken mata lattan ti nagsasarita cadaguiti dua nga agcabanuag, ni Ding ken ni Ras, gapu iti caadayo ken capaggad ti nagbaetanda ngacarayan. Nagaoid ngarun ni Ras nga sisasalbag ti pusona. Napan ken amana ket sinaritana ti naaramid casta met ti panagrayona iti dayag nga naguitana.
Nagwingiwing ni Datu Naslag gapu iti dina [torn]
nga paricut ti caligagum ti anacna gapu iti agdana nga [torn]
adda iti cabangibang da pagarian.
"Iti laeng panagballeigui iti [torn]
ngamangpuros iti calicagummo nga dayag," [torn]
[p. 3]
Apaman nga naaoatan ni Ras ti [torn]
na, nagpanunut ket iti di nabayag, sitatangsit nga nagcuna, [torn]
"Siac ti mangipangolo iti pangem a mapan makibacal tapnon [torn]
gunodco ti ima ti balasan."
Nagruboat ni Ras ken buyotna calpasan ti naamaan nga pammabubos ni Naslag isu nga itatangsit iti kinatured ti anacna. Naibaun ti pannacabagui ti buyotna nga napan nagidanon ti carit ni Ras iti buyot ni Allawigan.
Nagdanon daguitoy duanga narungsot nga pangen iti nagsumbangiran nga iguid ti carayan. Nagrangetda ngarud ket nag banag nga naabac ni Allawigan, calpasan ti nadara nga baoal. Pangguepen idin ni Ras ngasingaren ti ima ti dayag nga anacna ngem di incascaso deytoy. Kinaritna ketdi ti siasinno man nga macaitured cadaguiti cabusor tapnon makirupac iti camainglan iti buyotna.
Siayat ken situtudio ni Ras nga immaoat iti carit gapu laeng iti ima ni Ding. Naaramid ngarud nga nagranget daguiti dua nga caimanglan iti nagcadua nga bonggoy. Nagkitanyeg daguiti sisango gapu iti pinagpinki daguiti nagsalip nga igam daguiti mamaingel. Ni Ras ti nagballaegui.
Nagbanag ti capia cadaguiti nagcadua nga pagarian. Nagtamed ni Allagiwan ken Naslag. Inasawa ni Ras ni Ding. Nagtutulagan daguiti dua nga datu ti pinagtipon met daguiti dua nga pagarianda isu nga iturayanto daguiti annacda. Ninagamanda ngarud iti Dingras.
Engganat iti managan Dingras[torn]
nabayag nagturayan daguiti nasao nga [torn]
[p. 4]
BUREAU OF PUBLIC SCHOOLS
DIVISION OF ILOCOS NORTE
Dingras District
DINGRAS ELEMENTARY SCHOOL
1. A LEGENDARY ORIGIN OF THE NAME OF THE TOWN DINGRAS.
2. ILOCANO PROVERBS
3. RIDDLES
4. POEMS
5. RURAL FOLK SONGS
[p. 5]
ILOCANO PROVERGS
2. Dalusam ta ngipenmo nga naimbag, ta dicanto cabocab ti di unay mabayag.
3. No naruguit ti cocina, nacuttong ti cocinera.
4. Ti tao nga managdaldalus, adayo nga capten ti boot.
5. Nasaysayaat tay tao nga piman, ngem tay sicap a bacnang.
6. Ti balay a nadangkas, marpuogto; ti calapaw ti linteg, rumang-ayto.
7. Nasaysayaat ti matay, ngem tay agbiag nga pasao.
8. Uray no tay pasao agaco ti pudno, ubbaw ti panagdengngegdanto.
9. Ti pudno isut' silaw.
10. Sumorotca laeng no nadalus la ketdi ti incay dalanen.
11. Ti natulnog a sumorsurot, isunto't macapasurot.
12. Ti madi ti patigmaan mapan ti carigatan.
13. Filiam ti surotan, ta dinacanto iyawawan.
14. Ti nalamuyot a sao, dengguen ti puso.
15. No gasat ti dumtang, mamabto-ag to laeng.
16. Dica agoy-oyong no cayatmot' manayon.
17. Nagasat daguiti manang-ngaasi, tu lacamen danto ti asi.
18. Nagasat dagiti naemma, ta tawidendanto toy daga.
19. Nagasat daguiti mairurumen gapu iti kinelinteg; ta cucua danto ti pagarian ti langit.
20. Nagasat daguiti nacapinpiman ti cararuada, ta tawidan [page torn] ti langit.
21. Nagasat dagiti malidlidayan ta maliwliwa [page torn]
22. Nagasat dagiti nadalus ti pusona ta [page torn]
23. Ti tao a saan nga mapasurot, dinto [page torn]
24. Saan a macapagcuyog ti sul-oy ken [page torn]
[p. 6]
26. Nasaysayaat tay pasurot a lugpi, ngam tay cadua a natiri.
27. Nadawat ngem naimot, narawet ngem nasadut.
28. Canem itan amangan no di monto ket maramanan.
29. Ti pasayn a mannaturog, itaray ti agus.
30. Dica agladladaw tapno dica agsida ti nabaaw.
31. Usarom a nasayaat ti turedmo, ta dicanto maiculbo.
32. Naturtured tay tumaray, ngem tay sumango ken patay.
33. Ti tured isut' bilog.
34. No cayatmo ti naragsac, aguidulinca ti pirac.
35. Nalaclaca ti aggasto, ngem ti agsapul
36. Nagsaysayaat ay siping a petpetpetam, ngem tay pisos ti caarubam.
37. Ti mangguidulin, isut bacnang.
38. Dica man agmurmurcat, ta dicanto macatam ti gawat.
39. Ti sugsugno isut capigsaan nga sabidong.
40. Ti tao a managsugsugno, casla uleg dita tenngedmo.
41. Ti pili nga pili, macapili ti cagga-ngii.
42. Awan ti anus, awan ti lamot.
43. No cayatmo tiagsida ti iclog, anusam ti cutac ti manoc.
44. Ti nasaririt a pununot ti meysa a nadadat, cayarigannat' balitoc iti bolsa ti tao ng agcalcallautang iti tengnga ti taaw.
45. Ti macaturog macamucat, ti naridam agbiag.
46. No trabajo gulpiem, no macan ininutem.
47. Ti nakersang a daculap, isut' dalan di pira.
48. No cayatmo ti bumacnang, dimo pilien ti [page torn]
49. Saanca nga agsasaor, ta dida canto [page torn]
50. Saanmo a sadackelen ta imam, no [page torn]
51. No awan ti gargaracgac, awan ti ragsac.
[p. 7]
53. Ti ragsac isut' ilucmeg.
54. Ti agaramid ti cudaddeng, isu met la ti mabutong.
55. Ti ada palagna adda met la cagbugawan na.
56. Ti kinaragsac isut gameng a mangpasam-it ti panagbiag.
57. Saanca unay nga agmismiso-ot, ta dicanto ket agbo-ot.
58. Uray diding a landoc; saanna a malingian ti dakem nga aramid.
59. Uray madit' sangga-ili no mayat daguiti agaddani.
60. Ti agsida sisili, magasangan.
61. No bayawas ti agbunga, bayoac met lat' bungana.
62. Ibugan ti cadauam tapnon ibagac met no siasinneca.
63. Ti maturog, macamucat.
64. Ti nasalucag, agbiag.
65. Daguiti tumatayap nga agcacadutdut, isudat a cucuyog.
66. No ayanno ti ayan ti tagapulot, isut pacasapulan cadaguiti cuton.
67. Ti baselmo sapullanaca.
68. Ti adda innulana adi met apitanna.
69. No aniat matucar, isut masala.
70. Siac tiagsala siac met la ti gumitarra.
71. Awan matay ken angdud, ngem ada matay ken dalua.
72. Ti tao nga napalanggued nalaca a marsaac.
73. Ti kinagaget isut' gubuayun ni sanicua.
74. No malpas ti ani, awan garami.
75. Awan umuna nga babawi no di maududi.
76. No sadinnot' naeitaolabam, isu met laeng ti [page torn]
77. Ti tiempom a mapendi, mennamaem a dinto [page torn]
78. No masapa ti daguyem-yem aoan can tado iti [page torn]
79. Tay aso no nataol, saan a macacagat.
[p. 8]
BURBURTIA
Riddles
1. Pisipisi dalayap, nagcatlo nagcapat; no ammon ti burburtia siguro cucuanac - Lupes ti Capas.
2. Adda asuc nga pandaca, no aglangoy agdata. - Bilog.
3. Adda baboyco sadi Manila, mangngeg ditoy ti uririsna. - Curruod.
4. Adda asoc nga burburan, nagtugaw ti casiitan. - Rabong.
5. Takkin pugat nagbibinnatog. - Alad.
6. Takkin inda, naguidda. - Tambec. [unsure, partly unreadable.]
7. Adda dua a tubong napnot' dagumdagum. - Agong.
8. Bulong ni cappa cappa, nagtallicud nagpada. Labayag. [Tabayag?]
9. Sancagalip nga rabong masilawan na amin lubong. - Bulan.
10. [Unreadable] ti parsua ti tao nga ibarbarikesna ti ngipenna. - Dadapilan.
11. Sangaungot nga busi, mawarasanna amin nga ili. - Bituen.
12. No umulog barabbabbab [unsure, blurred] no umuli taradtedted. - Timba.
13. Adda meysa a calapati nagbatay iti meysa nga adigui; immayna imbati ti nacristiannoan a pammati. - Ti padi iti pulpito.
14. Pinatitco di abong, rimmoar ni padre Tinong. - Ti bukel ti tawwataw-wa.
15. Adda sangapulo ket dua nga agcacabsat, maymeysa laeng ti nga alas. - Ti bilang ti oras, "ala-una."
16. Adda agbitbitin a sagapa, tangtangaden daguiti [page torn] ti damortis.
17. Adda agbitbitin nga uring, tantangaden dagiti ubbing. [page torn]
18. Sacayam, yagyagam, ramanam nananam. - Ti aguidad ti [page torn]
19. Abel ni Apo Santa Maria, adu nga kita ti uritna. [page torn]
20. [unreadable] nga mausaw ti sabli [page torn]
[Note to the reader: Pages 9-10 of the original document are so badly torn and cannot be transcribed. Pagination resumes at Page 11.]
[p. 11]
NATAER TAY MEYSA NGA BARO
Nataer tay meysa nga baro
No galad nat' macaay-ayo;
Napaguet, naalibtang ken alisto
Napudno, gagangay nat' saan nga mangrirriro.
Nataer tay meysa nga baro
No gungunay nat' saan nga mangsilsilo;
Nacaossan ti nadalas ken naasi nga puso
Gunay nat' macagutigut ken macaay-ayo.
Nataer tay meysa nga baro
No pammagui ken galad nat' umiso:
Saan nga naparammag ken bayangudao,
Ngem naemma, nagaguet ken nadayao.
KENCA NANANG KEN TATANO
Nananam cot' dongngom,
Sica ti ay-ayatec.
Ta aya mo caniac,
Acanon napatpatag.
Ti intunggal horas
A caaoan met' dennac,
Sica laeng nanang
Ti panpanunutec.
Tactackiagmo tatang
Ti innac pagtalcan;
Bunga ta pigsam
Ti innac nananam;
Itedco ngad kencat'
Napudot nga agec,
Tandat panagayat,
Aoanen nasamsamit.
Nanang ken Tatang,
Ayatyo nga di agsarday
Ti ayan [next words unreadable]
Iti biag nga naunday;
Dacaytot' angelco
Ti naunday nga biag;
Cabla-acan cayo,
Aldawy yo nga namaniag.
Note: Nabalin nga macanta iti aweng wenno musika ti [page torn] Tagalog, "Paglubog ng Buan."
[p. 12]
ULIDAN NI APO LACAY
Ta dayaowmo narasi unay,
Masapul nga inca salimetmetan,
Dica agaramid inca pacamulitan,
Ta no dayaomot' mamansaan,
Caoesmento enganat' patay.
No ta dayaomo nadeggang,
Dimo ipagarup na acan cas kencan,
Ta uray siasinno adda ina calintegar
Nga agcaoes dayao nga paganninaoan
Da kinaladus, kinaeman ken kinapacun [page torn]
Aniaman nga gameng toy lubongmabayao
Ngem no ti dayao ti subali inca mansaan,
Utangmo nga dicanto mabaybayadan,
Babantot' pourtoppay katdin ta cararuam,
Singirento kenca ti Dios ngad kangrunaan.
Dica ngad ganden nga piltacan
Ti dayao ti sabali no dina carbangan,
Ta no dimo maidisso nga puntaan,
Sicanto pay ketdi tay maparansiacan
Quet dayaomonte met la tay ina mansaan.
Ti rumbeng, ta dayaomo igagan,
Casta met ti dayao ti siasinnoman,
Casta met nga ta dayaomo dimo ugasan
No ti dayao ti sabali inca mansaan
Ta aramid dayta ngadina carbengan.
ULIDAN NI APO BAKET'
No ti yamanen cucuac nga nabatad,
Ket idulinco, dica cuma agatap
Nga si gappoananna saan a nalaoag,
Ta casta ti aramid nga nacanatad
No adda patguem nga dimo ipasindayag.
No met no adda yamanen nga pacairamanam,
Acaten no ti gapuanna dimo pagduaduaan.
Tan no di nadalus, bay-am ket tallicudam;
Ta dicanto ket di mairamraman.
No agsakit ti bucsit daguiti caduam.
Ngem no nadalus, inca met agyaman.
Acatem ita pusom nga di aguinsasaan,
Anacmo inca pay paramanan
Ta yamanan nga inca nasara an
Ta castat' ama oenno ina nga nanacma [page torn]
[p. 13]
Quet no dida ca met maoioingayan,
Ta [unreadable] ca idi nga siimatang,
Dica aguilem, nalalaing no agalimencan,
Ta dica sao nga sao pacadacsan cadcam,
Ta uray bucbucodmonto met no maminsan.
Ket no inca ida masiputan,
Dica agulimed, ibagam cadacuadan,
Di rumbeng dayta no didac ibingayan,
Ta naulpitda met no didaca icoan,
Ta casta ti aramid nga inca absatan.
RURAL FOLK SONGS
